گلیم، یکی از هنرهای دستبافی سنتی در ایران و مناطق اطراف است که تاریخچه طولانی و پر از زیبایی دارد. این هنر نه تنها به عنوان یک پوشش یا فرش محلی معرفی میشود، بلکه نمایانگر ارزشها، فرهنگ و تاریخ جامعههای مختلف در طول زمان میباشد.
شروع تاریخچه گلیم به دورههای باستانی بازمیگردد، و این هنر از آغاز تاریخ به عنوان یکی از شکلهای اصلی تزئینات و پوششهای خانگی به وجود آمده است. در اوایل تاریخ، گلیمها به عنوان یک عنصر اساسی در زندگی روزمره افراد برای پوشاندن زمینها، نشیمنها، و حتی به عنوان راهروهایی درسته برف و خاک به کار میرفتند.
کلیک کنید: روش های ترمیم گلیم و انواع دستگاه بافت گلیم
گلیم به عنوان نمایانگری از هویت فرهنگی و قومی مردمان مناطق مختلف شناخته میشود. الگوها، رنگها، و نقوش گلیمها معمولاً به تاریخچه و سنتهای خاص هر منطقه اشاره دارند. هر قطعه گلیم، یک داستان خود دارد که بافنده آن نقش اصلی را در ترویج و حفظ فرهنگ میراث خود ایفا میکند. هر چند به روشنی مشخص نیست كه نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت پارچه های اوليه كه همزمان با شروع بافت گلیم بوده صورت گرفته اما بر اساس کاوش های باستان شناسی شواهدی از بافندگی در ميان ساکنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده.
از جمله در غارهای جنوب شرقی دريای مازندران ( غار کمربند و هوتو در نزديكی بهشهر ) آثاری پیدا شده كه پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در ۸۰۰۰ سال پیش به اثبات می رساند . همچنین تکه پارچه ای ۸۰۰۰ ساله بافته از موی بز در کرانه های دريای مازندران و پارچه كتانی ۶۰۰۰ ساله ای هم از شوش به دست آمد.
با همه این ارزیابی ها نمی توان تاریخ دقیق برای گلیم ارائه كرد . قديمی ترين فرش كشف شده دنيا به نام پازيريک متعلق به ۳۵۰-۵۰۰ ق م می باشد. گليم بافی مقدمه ای برای بافت فرش بوده است. تاريخ آغاز قالی بافی را به ۱۵۰۰-۲۰۰۰ ق م تخمين زده اند می توان گفت تاريخ آغاز گليم بافی حدود ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ ق م بوده است.
تکنیک بافت و طرحهای گلیمها نیز نشاندهنده حرفهای بودن این هنرمندان است. از نگاه هنری، گلیمها اغلب بافته شدهاند تا بافتی محکم و مقاوم داشته باشند که میتواند در برابر شرایط محیطی سخت مقاومت کند. در دنیای مدرن، گلیمها نه تنها به عنوان یک عنصر دیکوراتیو و هنری در فضاهای داخلی استفاده میشوند، بلکه به عنوان یک نماد از هویت فرهنگی و تاریخ مردمان یک منطقه نیز شناخته میشوند. این هنر بافندگان گلیم در سراسر جهان با استفاده از روشهای سنتی و نوآورانه، این هنر را به یک ترکیب هنری مدرن و سنتی تبدیل کردهاند.
نوع بافت گلیم
گلیم، نوعی فرش بدون پرز است که از تاروپود به یکدیگر بافته میشود. تارهای این فرش معمولاً از جنس پنبه، پشم، و گاهی اوقات نخ ابریشم هستند، در حالی که پود آن از نخهای پشمی، کرک، و ابریشم به صورت رنگی استفاده میشود. در زبان فارسی، گلیم با نامهای مختلفی شناخته میشود. به عنوان مثال، در افغانستان به آن “گیلیم” گفته میشود، در اوکراین به نام “گلیم” شناخته میشود، در قفقاز با نام “بداس” شناخته میشود، و در سوریه و لبنان با نام لیاط شناخته میشود. همچنین در رومانی، ترکیه، لهستان، مجارستان و عربستان، این نوع فرش با نام “چیلیم” شناخته میشود.
دستگاههای بافت گلیم
گلیم، یکی از هنرهای بافت سنتی ایران، از دستگاههای مختلفی برخوردار است. به طور کلی، دستگاههای بافت گلیم به چهار نوع تقسیم میشوند:
- گلیم ساده باف: این دستگاه از یک کجو و چوب کمکی تشکیل شده است. گلیم به طور یکنواخت روی آن بافته میشود و هر دو روی گلیم یکسان است.
- گلیم چرخی باف: دارای چهار کجو است و هر کجو با کمانها به جا به جا میشود. پود از لا به لای تمام تارها رد میشود، ایجاد بافت یکنواخت و پشت گلیم با پودهای اضافی متفاوت است.
- جاجیم باف: این دستگاه دارای چهار کجو و چند کمان است. تفاوت آن با سایر انواع گلیم در رنگی بودن تارهاست که مؤثر در ظهور نقوش آن میشود. پشت و روی جاجیم مانند گلیم ساده بافت یکسان است.
- گلیم سوزنی (سوماک): دارای یک کجو است و از نظر ظاهر به دستگاه بافت گلیم ساده شباهت دارد. در این بافت، پودهای اضافی در پشت گلیم آزاد باقی میمانند، که معمولاً در میان عشایر مورد استفاده قرار میگیرد.
انواع بافتهای گلیمی ایران
- شیریکی پیچ: بافندگان این نوع گلیم از اشکال حیوانات الهام میگیرند و نقوشی هندسی و تاریخی ایجاد میکنند. از جمله نقوش معروف آن میتوان به قارا، گل شاه عباسی، گل کرمانی و جفت گل اشاره کرد.
- ورنی: گلیمی با نقوش حیوانات محلی که بافندگان عشایر از محیط زیست خود الهام میگیرند. از جمله نقوش این گلیم میتوان به گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ، خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند و دیگر حیوانات اشاره کرد.
- گلیمچه: یک نوع گلیم کوچکتر از گلیم معمولی، که در بیجار و روستاهای اطراف سنندج تولید میشود. نقوش آن متنوعتر بوده و شیوه بافت آن با گلیمهای کردستان متفاوت است.
- زیلو: این نوع گلیم از نخ پنبه بافته میشود و بیشتر به عنوان زیرانداز تابستانی مورد استفاده قرار میگیرد. تنوع رنگ و نقش آن کمتر از سایر انواع گلیم است و معمولاً با دستگاههای بافت یا به شیوه بافت گلیم تهیه میشود.
- پلاس یا پالاس: ظاهر گلیم پلاس یا پالاس به بافت درشتی شبیه گلیم است و در برخی مناطق از جمله یزد تولید میشود. تار و پود آن از پنبه ساخته شده و اندازه آن حدود 250×350 سانتیمتر است.
- مسند: در روستاهای بخش نمین شهرستان اردبیل، نوعی گلیم با ابعاد کوچک (100×150 سانتیمتر) با نام مسند بافته میشود. این گلیم دارای طرحهای محلی بوده و از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
- جل: در جل، نقوش به صورت سوزندوزی پس از اتمام بافت زمینهای ساده بر روی آن دوخته میشود. این نوع بافتها از یک طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند. جل برای پوشاندن چهار پایان عرق کرده استفاده میشود.
- سجاده: فقط برای نمازگزاری بافته میشود و نقشی نزدیک به نقش محرابی قالی دارد و به دلیل کوچکی و سبکی حجم آن، نمازگزار میتواند آن را با خود حمل کند.
- چیق: در بیشتر ایلها برای دیوار چادر با قسمت کردن چادرها به کار برده میشود. چیقها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زیبایی را دارند. نقوش خاص چیقها به دلیل واحد درشت بافت که در چیق یک نی است، همان نقوش سنتی گلیمهاست که بنا به روش بافت تغییر کرده است.
- کوچه: نوعی زیرانداز به معنای نمد سفید یا خاکستری رنگ که برای پوشاندن دیوار چادرها از آن استفاده میشود.
- انسی: قالیچهای خاص که اثاثیه را با آن میبندند.
- مفرش: مفرش نیز برای بستن اسباب خانه از قبیل رختخواب و سایر ضروریات زندگی و مسافرت مورد استفاده است و اکنون فقط در ایلهایی که هنوز به زندگی کوچ نشینی خود ادامه میدهند وجود دارد.
- جوال: کیسههای بزرگ و (توبره) یا توربا است. این کیسهها را چادرنشینان به دیوار میآویزند. جوال به نوعی انبار آذوقه است.
- خورجین: بافتههایی است که چادرنشینان همراه خود دارند.
انواع گلیم ایرانی
گلیم ایل شاهسون: مهمترین بافت آنها، گلیمهای سوماک است که در زبان محلی به آن ورنی میگویند. این گلیمها از طرحهای هندسی شکسته با رنگهای ملایم استفاده میکنند و کمتر میتوان دو گلیم ایل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت. بهترین رواسبی در ایران، جل اسبهای سون است که به صورت ششتکه با رنگهای متنوع است.
گلیم لری: لرها گلیمهای مرغوبی میبافند که بیشتر با رنگهای سیاه، سبز، آبی، سفید با نقوش خاص منطقه مشخص میشود. بهترین بافت لرها خورجین بزرگ برای نگهداری اثاث خانه است. حاشیه آنها را برای آنکه محکم باشد قالیبافی میکنند.
گلیم هرسین: گلیم هرسین بنا بر ذوق و سلیقه بافنده و شرایط اطراف او بافته میشود. در حاشیه و زمینه، نقشها ریز و پر بافته میشوند، به طوری که جای خالی در این گلیم وجود ندارد. از پشم بز به علت ضد بید بودن در حاشیه گلیم استفاده میکنند. رنگهای گلیم هرسین عمدتاً به سفید، سورمهای، سبز و قرمز و اخیراً سرخابی محدود میشود.
گلیم بلوچ: بلوچها به دلیل شرایط اقلیمی همیشه با طبیعت در پیکارند و همواره آرزوی برخورداری از منابع فراوان آب و مرغزار را در بافتهای خود بیان کردهاند. معمولاً سرتاسر گلیم بلوچ از بافت راهراه شکل گرفته که در هر ردیف آن نقوش متفاوت از طرح و رنگ به چشم میخورد. رنگهای تیره مانند قهوهای، قرمز تیره، شتری، آبی سیر و رنگهای روشن مثل سبز، زرد و قرمز مشخصه طرحهای بلوچ اند.
گلیم خمسه: خمسه از یگانگی پنج ایل شیراز تشکیل میشوند. بافتهای سوماک خمسه ده بید نام دارد. متداولترین طرح گلیمها زمینهای طبیعی به رنگ تیره است که ستارگانی مورب به صورت لوزیهای متداخل روی آن بافته شده است. گلیمهای ستارهای را بیشتر به صورت کمعرض میبافند و بعد به هم میدوزند. گلیمهای جدیدتر گاه زمینهای سفید با عرض بیشتر دارند.
گلیم سنه: سنه امروزه سنندج نامیده میشود. در هیچ جای ایران گلیمهایی به ظرافت گلیمهای سنه بافته نمیشود. طرح آن بیشتر طرحهای هراتی آمیخته با طرح بوتهای و خطوط مورب در رنگهای متعدد است. زیباترین طرح گلیم سنه، ترنجی در وسط و زمینهای رنگی دارد و بتهای نیز با ظرافت در آن بافته شده است.
گلیم قشقایی: رنگهای تند و شاد از ویژگیهای گلیم قشقایی است اما رنگهای متضادی نیز در کنار رنگهای قرمز و زرد به کار میرود. نقوش هندسی بخش اساسی طرحهای قشقایی است، مانند هشتضلعی، ستاره هشتپره، تصاویر طاووس، بز، آهو.
گلیم افشار: طرح مخصوص افشار معمولاً ستارههای متعدد روی زمینهای به رنگ طبیعی یا رنگ سیر است. نقشها، گلهای ستارهای هستند که به صورت مورب کنار هم چیده میشوند و به صورت لوزی در هم نمایان میشوند.
استان مازندران: در بیشتر روستاهای مازندران، نوعی دار افقی مشابه استفاده میشود که به کرچال معروف است و علاوه بر آن از دارهای عمودی نیز در تولید قالی، قالیچه، تابلوفرش و گلیم بهره میبرند. آلاشت از مراکز مهم تولید جاجیمچه است.
گلیم زرند: دارای بافت چاک دار کوچک است. بیشتر کار عناصر ترکزبان شاهسون است که تعداد زیادی از آنها در این منطقه مقیم شدهاند. گلیمهای زرند، دراز، باریک و بادوامند. طرحهای قراردادی با گل و گیاهی با مو خزنده و گاهی به صورت طرح لوزی مشبک یا دو تا سه ترنج در هم هستند.
گلیم ترکمنی: گلیم ترکمنی سبک و محکم است. در این گلیمها رنگ مهمترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشنهای مختلف نقش ویژهای دارد. رنگهای دیگر نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. این رنگهای متضاد هماهنگی زیبایی به وجود میآورند.
سخن نهایی
تاریخچه گلیم به عنوان یک هنر دستساز ارزشمند و نمایانگر هنر و فرهنگ مردم ایران را مینماید. این زیرساخت فرهنگی، بافتهای مختلف گلیم از مناطق مختلف ایران، هرکدام با خصوصیات منحصر به فرد خود، به تنوع و زیبایی این هنر بیفزایند. از گلیمهای سوماک ایل شاهسون تا طرحهای هراتی گلیم سنه، هر کدام شاهکارهای بافتهنری هستند که تاریخ و فرهنگ گذشته ایران را با زیبایی و ظرافت به نمایش میگذارند. این هنر چندین قرن به یادگار مانده و به عنوان یکی از نمادهای هویت فرهنگی ایرانی به تداوم خود ادامه میدهد.
سوالات متداول مردم:
- گلیم چیست و از چه موادی ساخته میشود؟
گلیم نوعی فرش دستبافت است که از تار و پود اصلی معمولاً از پنبه یا پشم تهیه میشود. این هنر دستبافت ایرانی به وسیله بافندگان ماهر در انواع نقاط ایران به کار گرفته میشود. - چه انواع گلیمها و بافتهای مختلفی وجود دارد؟
گلیمها انواع مختلفی دارند، از جمله گلیم سوماک ایل شاهسون با طرحهای هندسی شکسته، گلیم لری با نقوش منحصر به فرد لرستان، و گلیم هرسین با بافت زیبا و طرحهای گوناگون. هر ناحیه ایران نیز بافت خاص خود را دارد. - چه نقشی در فرهنگ و هنر ایران دارد؟
گلیم یکی از نمادهای مهم فرهنگ و هنر ایران است. این هنر دستبافت، تنوع فرهنگی و تاریخی ایران را به تصویر میکشد و هر نقطه آن نمایانگر خصوصیات و سلیقه منحصر به فرد آن منطقه است. به عنوان یک هنر سنتی و زیبا، گلیم در حال حاضر همچنان به عنوان یکی از جواهرات هنری ایران در دسترس است.