گلیم یک نوع فرش بدون پرز است که از تار و پود ترکیب شده و توسط درگیری تار و پود با یکدیگر ایجاد میشود. تار این فرش معمولاً از پنبه، پشم، و گاهاً نخ ابریشم تشکیل شده و پود آن از نخ‌های پشمی، کرک، و ابریشم به صورت رنگی استفاده میشود. گلیم با نام‌های مختلفی در زبان‌های مختلف شناخته میشود؛ به عنوان مثال، در افغانستان به نام گلیم، در اوکراین به نام گیلیم، در قفقاز به نام بداس، و در رومانی به نام چیلیم شناخته میشود.
کلیک کنید: نحوه رنگرزی فرش
استفاده انسان از فرشهای نظیر گلیم به دوران باستان بازمی‌گردد؛ از زمان‌های کهن انسان از پوست حیوانات به منظور پوشش و محافظت بدن در مقابل تغییرات جوی و نیز به عنوان زیرانداز استفاده می‌کرد. این هنر و صنعت بافت گلیم به تدریج با رواج دامداری و تولید پشم، در میان قبایل ابتدایی شکل گرفت و جزو اولین هنرها و صنایع قبلی به شمار می‌آمد.
گرچه منشأ دقیق بافت اولیه پارچه‌هایی که همزمان با شروع بافت گلیم بوده، نامشخص است، اما کاوش‌های باستان‌شناسی نشاندهنده وجود صنعت بافتن در مناطق فلات ایران و سرزمین‌های مجاور است. به عنوان مثال، آثاری در غارهای جنوب شرقی دریای مازندران، نزدیک به شهر بهشهر، حاکی از پرورش گوسفند و بز، و ریسیدن پشم و موی آنها توسط مردمان این منطقه در 8000 سال پیش به دست آمده است.
مشخصات فنی گلیم
ویژگیهای فنی گلیم ممکن است متنوع باشند و می‌توان به ویژگیهای زیر اشاره کرد:
الیاف مورد استفاده در گلیم
از پشم صد در صد خالص یا پشم‌هایی که به روش صحیح از پوست جدا شده‌اند. الیاف باید تازه و نو باشند. الیاف مورد استفاده در گلیم یکی از جنبه‌های اساسی تعیین‌کننده کیفیت و خصوصیات این نوع فرش می‌باشند. این الیاف عمدتاً از پشم صد در صد خالص، یا پشم‌هایی که به روش صحیح از پوست جدا شده‌اند، ساخته می‌شوند. پشم معمولاً انتخاب شده به دلیل ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خوبی است که آن را برای بافت گلیم مناسب میکند. این الیاف باید تازه و نو باشند تا در فرآیند بافت، انعطاف پذیری و نرمی بالایی به گلیم بخشند. علاوه بر پشم، الیاف ممکن است شامل نخ‌های ابریشم، پنبه یا دیگر مواد طبیعی نیز شوند، که به تنوع و زیبایی نهایی گلیم افزوده میشود. از اهمیت ویژه انتخاب و استفاده از الیاف با کیفیت و مناسب در تولید گلیم، عملکرد، ظاهر زیبا و ماندگاری این فرش‌ها بستگی دارد.
قطر الیاف گلیم
قطر الیاف در گلیم یک ویژگی فنی حیاتی است که به عرض الیاف مورد استفاده اشاره دارد. این ویژگی به طور مستقیم تأثیر بسزایی بر نرمی، مقاومت، و ظاهر نهایی گلیم دارد. قطر الیاف معمولاً به مقدار میکرون اندازه گیری میشود و در محدوده ۳۰ تا ۵۰ میکرون باید قرار گیرد. الیاف با قطر کمتر معمولاً نرم تر هستند و ممکن است حساسیت به سایش داشته باشند، در حالی که الیاف با قطر بیشتر ممکن است مقاومت بیشتری داشته باشند اما ممکن است خشکی و سختی زیادی داشته باشند. بنابراین، انتخاب قطر مناسب الیاف در تولید گلیم نقش مهمی در ایجاد تعادل بین نرمی و مقاومت و در نهایت کیفیت و راحتی استفاده از این فرش دارد.
همچنین، قطر الیاف می‌تواند تأثیر زیبایی و ظاهر گلیم را نیز تعیین کند. الیاف با قطر مناسب می‌توانند بافت فرش را با جزئیات دقیق‌تر و ظاهری یکنواخت‌تر ایجاد کنند. این ویژگی مهم در انتخاب و استفاده از گلیم به عنوان یک هنر دستی و فرش سنتی تأثیر بسزایی دارد و از آنجا که گلیم به عنوان یک اثر هنری نیز تلقی میشود، انتخاب مواد با قطر مناسب الیاف باعث ارتقاء جلبه زیبایی و هنری این نوع فرش خواهد شد.
حداکثر چربی
چربی موجود در خامه‌ها بعد از کلاف شدن، نباید از یک و نیم درصد بیشتر باشد. حداکثر چربی یکی از ویژگیهای فنی مهم در ارزیابی کیفیت گلیم است که به مقدار حداکثر مجاز چربی موجود در الیاف پشمی گلیم اشاره دارد. این ویژگی نشاندهنده درصد چربی موجود در الیاف بعد از فرآیند کلاف شدن و تهیه گلیم میباشد. حضور چربی در الیاف می‌تواند ناشی از مراحل پرورش و فرآوری پشم باشد و درصورت افزایش بیش از حد، ممکن است بر کیفیت و زیبایی گلیم تأثیر منفی بگذارد.
حداکثر چربی معمولاً به صورت درصدی از وزن الیاف اعلام میشود. این مقدار حداکثر معمولاً به عنوان یک استاندارد کیفی در صنعت تولید گلیم تعیین میشود و معمولاً از یک و نیم درصد بیشتر نباید باشد. در واقع، این محدوده تعیین شده به منظور حفظ خواص طبیعی و نرمی پشم و همچنین پیشگیری از احتمال تأثیرات مخرب چربی بر زیبایی و کیفیت نهایی گلیم میباشد.
بررسی و ارزیابی حداکثر چربی از اهمیت بسیاری برخوردار است زیرا میزان مناسب این ویژگی به حفظ خصوصیات طبیعی و بهترین عملکرد الیاف پشمی کمک میکند و در نتیجه، مشتریان می‌توانند از گلیم خود بهترین تجربه را کسب نمایند.
ضد بید بودن گلیم
گلیم‌ها باید با مواد شیمیایی مخصوص ضد بید شوند. ضد بید بودن در مورد گلیم به معنای استفاده از مواد شیمیایی مخصوصی است که جلوگیری از حضور و پرورش حشرات ناخواسته، به ویژه بید، را فراهم میکند. بیدها یا عث‌ها ممکن است به گلیم‌ها آسیب برسانند و زیبایی و کیفیت آنها را کاهش دهند. بنابراین، از مواد ضد بید در تولید گلیم‌ها استفاده میشود تا این نوع فرش محافظت شده و مقاوم در برابر حملات حشرات ناخواسته باقی بماند.
مواد ضد بید معمولاً شامل ترکیبات شیمیایی خاصی می‌شوند که بر اساس اصول علمی تحقیق و توسعه شده‌اند. این مواد می‌توانند به عنوان افزودنی‌ها در فرآیند تهیه گلیم به کار روند و میزان استفاده آنها با دقت کنترل میشود تا بهداشت و سلامت افراد مختلف تضمین شود. وجود این مواد ضد بید به تدریج در بسیاری از محصولات بافته شده، از جمله گلیم، جهت افزایش مقاومت آنها در برابر حشرات و افزایش عمر مفید آنها استفاده میشود.
ثبات رنگ در گلیم
در برابر آب: گلیم‌ها باید ثبات رنگ خوبی در مقابل آب داشته باشند.
در برابر شست و شو با صابون: ثبات رنگ باید در مقابل شست و شو با صابون نیز حفظ شود.
در برابر نور: ثبات رنگ در مقابل نور نیز باید به مقدار مشخصی باشد.
ثبات رنگ در مقابل فشار و فرسایش
ثبات رنگ در مقابل ملش مرطوب و خشک سایش یکی از ویژگیهای مهم و تعیین‌کننده در ارزیابی کیفیت گلیم میباشد. این ویژگی نشاندهنده میزان مقاومت الیاف گلیم در برابر سایش و اثرات مخربی است که از تماس مکرر با سطوح مختلف می‌آید. به عبارت دیگر، چگونگی حفظ رنگ و طرح گلیم در مواجهه با ملش مرطوب و خشک سایش به‌عنوان شاخصی از کیفیت ساختاری و مصرفی این نوع فرش مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
ملش مرطوب به معنای تماس گلیم با مایعات مختلف میباشد، که ممکن است از شست‌وشو با آب یا دیگر مایعات خوراکی ناشی شود. از آنجایی که گلیم‌ها ممکن است در شرایط مختلف استفاده شوند و به تماس با مایعات مختلف معرض شوند، ثبات رنگ در مقابل ملش مرطوب نشاندهنده میزان حفظ رنگ گلیم در مواجهه با این وضعیت است.
همچنین، ملش خشک سایش به تاثیرات مکانیکی ناشی از اصطکاک و سایش مستقیم با سطوح خشک اشاره دارد. زمانی که الیاف گلیم با سطح‌های خشک در تماس قرار می‌گیرند، مقاومت الیاف در برابر فشار و اصطکاک بررسی میشود. ثبات رنگ در مقابل خشک سایش نشاندهنده میزان ایستایی رنگ گلیم در مواجهه با این نوع سایش است و نشانگر اصطکاک‌ها و فرآیند تخریبی است که ممکن است تاثیر منفی بر رنگ و طرح گلیم داشته باشد. در مجموع، این ویژگیها از اهمیت زیادی برای اطمینان از دوام و زیبایی گلیم بهره‌مند هستند.
توجه به این ویژگیهای فنی بهبود کیفیت و عمر مفید گلیم را تضمین میکند و مصرف‌کننده را از نحوه ساخت و عملکرد این محصول باخبر می‌سازد.
استفاده از پشم در بافت گلیم
پشم، یکی از اجزای اساسی در تشکیل بافت گلیم، باید با مراعات ویژگیهای خاص انتخاب شود. قطر پشم‌ها در بافت گلیم از ۱۰ تا ۲۰ میکرون متغیر است، در حالی که مرینوس آن بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میکرون تعیین میشود. طول الیاف پشم نیز به عواملی مانند نژاد گوسفند، نوع پشم، سن، و محل چیدن پشم بستگی دارد. الیاف پشم به صورت کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: پشم کوتاه که ارتفاع آن تا ۶ میلی‌متر است و پشم بلند که ارتفاع آن به ۴۰ سانتی‌متر می‌رسد. برای مثال، پشم مرینوس با ارتفاع ۶ تا ۱۰ سانتی‌متر مشخص میشود.
زیر میکروسکوپ، ساختار پشم به شکل تنه کاخ با فلسه‌های مشخص قابل مشاهده است. این فلسه‌ها که به نام کوتیکول شناخته می‌شوند، سطح پشم را پوشانده و خصوصیات خاصی را برجسته می‌کنند. پشم‌های کهنه یا دباغی شده، فاقد کوتیکول هستند و تعداد کمتری از آنها در هر تار پشم کهنه مشاهده میشود نسبت به پشم‌های نو.
شستشوی پشم گلیم
شستشوی پشم گلیم نیازمند اقدامات دقیق و حذف مواد خارجی زیادی است. پیش از اقدام به دندانه کردن و بافت گلیم، پشم گوسفندان که از آن برداشت شده است، باید از مواد خارجی زیر جدا شود:
- چربی پشم: چربی پشم در گوسفندان تولید میشود تا پشم نرم باقی بماند، و حضور آن مانع از سخت شدن پشم میشود.
- ادرار و عرق: این مواد معمولاً روی پشم خشک می‌شوند و حاوی مقادیر زیادی از املاح و اسیدهای معدنی و آلی می‌باشند.
- مواد معدنی: شامل موادی مانند شن و خالک است که در اثر تماس با محیط به پشم چسبیده‌اند.
- مواد نباتی: برگ خشک شده، خاشاک و کاه نمونه‌هایی از این دسته مواد هستند که با استفاده از ابزار خارگیر از بدن حیوان جدا می‌شوند؛ زیرا با شستشو از بدن حیوان جدا نمی‌شوند.
- مواد خارجی: این شامل موادی مثل رنگ‌های نشانه گذاری، سوخته‌های داغ حیوان، روغن و داروهایی که برای دورکردن حشرات یا مواقع ضروری به بدن حیوان زده شده‌اند، میشود.
سخن نهایی
گلیم به عنوان یکی از هنرهای بافته‌شده سنتی و تاریخی، با ویژگیهای فنی متعدد خود، از جمله الیاف با کیفیت، ثبات رنگ در برابر ملش مرطوب و خشک سایش، و حداکثر چربی مناسب، جایگاه ویژه‌ای در دل سلایق هنری و علایق مصرف‌کنندگان دارد. این فرش هنری نه تنها از لحاظ زیبایی و طراحی جذابیت دارد بلکه از نظر کیفیت ساختاری و ارتقاء معیارهای فنی نیز به عنوان یک محصول با ارزش معرفی میشود.
با توجه به ویژگیهای موردنیاز مثل ضد بید بودن، قطر الیاف مناسب، و ثبات رنگ، این مقاله سعی داشت تا نکات کلیدی در ارتقاء کیفیت و استفاده بهینه از گلیم را مورد بررسی قرار دهد. با در نظر گرفتن این موارد، ترویج گلیم به عنوان یک آثار هنری و صنعتی، با تأکید بر ارتقاء استانداردها و مشخصه‌های فنی، می‌تواند به ارتقاء صنعت بافت و تقویت تعامل فرهنگی در جامعه کمک کند.
سوالات متداول
- گلیم چه ویژگیهای فنی مهمی برای انتخاب و استفاده از آن دارد؟
گلیم بافته شده از الیاف با کیفیت و طبیعی، قطر الیاف مناسب، ثبات رنگ در برابر ملش مرطوب و خشک سایش، و حداکثر چربی مقبول، ویژگیهایی مهم برای انتخاب و استفاده از آن دارد. این ویژگیها به ترتیب از اهمیت زیادی برای حفظ کیفیت، زیبایی، و ماندگاری گلیم بهره میبرند. - چرا ضد بید بودن در گلیم مهم است؟
حضور بیدها و حشرات دیگر ممکن است به گلیم آسیب برساند و کیفیت را کاهش دهد. ضد بید بودن به معنای استفاده از مواد شیمیایی مخصوص برای جلوگیری از حضور و پرورش حشرات ناخواسته است، که باعث حفظ زیبایی و سلامت گلیم میشود. - چرا ثبات رنگ در برابر ملش مرطوب و خشک سایش اهمیت دارد؟
ثبات رنگ در برابر ملش مرطوب و خشک سایش نشاندهنده میزان مقاومت الیاف گلیم در برابر اثرات مخرب ناشی از تماس با مایعات و سایش میباشد. این ویژگی مهم برای حفظ رنگ و طرح گلیم در مواجهه با شستشو و اصطکاک مکرر با سطوح مختلف است، که به طول عمر و کیفیت طرح بیشتر کمک میکند.