گلیم بافی یکی از هنرهای سنتی و صنایع دستی مهم در فرهنگ‌های مختلف جهان است که از دوران‌های قدیم به عنوان یکی از علائم هنری و فرهنگی مردم انسان شناخته شده است. گلیم به عنوان یک نوع فرش محلی با تار و پود طراحی و بافته می‌شود و معمولاً در مناطق روستایی یا شهری بافته می‌شود. این هنر در طول زمان به اقتصاد و فرهنگ جوامع بسیار کمک کرده و هنوز هم جایگاه ویژه‌ای در قلب هنرهای دستی دارد.
گلیم بافی به عنوان یک فرآیند زمان‌بر و پیچیده، از مراحل مختلفی مانند آماده‌سازی نخ، بافتن الگوها و نهایتاً ترمیم گلیم‌ها تشکیل شده است. در این مقاله، به توضیحاتی جامع درباره ترمیم گلیم بافی، انواع دستگاه‌های بافت گلیم و شیوه‌های محکم کردن قالی در کارگاه‌ها پرداخته خواهد شد.
اگر علاقمند به این موضوع هستید پس برای درک بهتر،تا پایان این مقاله با ما همراه باشید تا با شگفتی‌ها و زیبایی‌های این هنر آشنا شوید و درک عمیق‌تری از تکنیک‌ها و ابزارهای استفاده شده در ساخت گلیم را به دست آورید.
کلیک کنید: تاریخچه گلیم بافی
روش های ترمیم گلیم
ترمیم گلیم یک فرآیند حیاتی در حفظ و احیای هنر گلیم است. زمانی که گلیم آسیب می‌بیند، ترمیم‌کاران با استفاده از تخصص و مهارت خود سعی در بازسازی و بازیابی زیبایی این آثار دارند. از تکنیک‌هایی نظیر درز، جلوه‌گری، و استفاده از نخ‌ها و الیاف مشابه برای اصلاح پارگی‌ها و ساییدگی‌ها استفاده می‌شود. این ترمیم نه تنها به ارتقاء ارزش هنری گلیم کمک می‌کند بلکه نمادی از حفظ تاریخ و فرهنگ هنری مردمان است. با این رویکرد، ترمیم گلیم بافی نه تنها به جلوگیری از نابودی آثار بلکه به حفظ و ترویج هنر و فرهنگ می‌پردازد.
- ترمیم گلیم به روش سوف: در روش سوف گلیم بافی، از دو نوع پود ضخیم و نازک برای بافت گلیم استفاده می‌شود. ابتدا، پود ضخیم زیر زیگزاگ و از لایه تارها عبور داده و روی آن فشار می‌آوریم. سپس پود نازک از بالای زیگزاگ روی پود ضخیم عبور کرده و با دفه چله ها را از دور زده و به سمت پایین هدایت می‌کنیم. این روش بهبود ساختار و استحکام گلیم را ایجاد می‌کند، و هماهنگی پود ضخیم و نازک با چله مهم است.
- روش کرباس: در این روش، نخ چله به صورت گلوله درآورده و از لابلای چله‌های زیر زیگزاک عبور داده می‌شود. سپس با دفه بدون چین خوردگی، روی زیگزاک هدایت می‌شود و چله‌ها شکل + می‌گیرند. این عمل تا چند رگ ادامه دارد و در نهایت بهبودی در ساختار و ظاهر گلیم ایجاد می‌کند.
- ترمیم گلیم با زنجیره بافی: زنجیره بافی در انتهای گلیم بافی برای بهبود لبه‌ها و استحکام بیشتر استفاده می‌شود. این عمل لبه‌ها را زیباتر و منظم‌تر می‌کند و باعث می‌شود گلیم محکم‌تر شود. این تکنیک به تثبیت و تقویت ساختار فرش کمک می‌کند.
- ترمیم گلیم با ملیله: استفاده از ملیله برای زیبایی گلیم به کار می‌رود. این ملحق به صورتی مختلف بر اساس نوع گلیم مرمت شده استفاده می‌شود. ابتدا چند رج کرباس زده شده و سپس ملیله روی آن فرش قرار می‌گیرد. این عمل باعث افزایش زیبایی و جلوگیری از خراشیدگی در لبه‌های گلیم می‌شود.
- ترمیم گلیم بافی با قایق دو رنگ: در این روش، نخ خامه دو رنگ در لبه‌های فرش به صورت زنجیره بافی اضافه می‌شود. این تکنیک نه تنها لبه‌ها را زیباتر می‌کند بلکه باعث استحکام بیشتر فرش نیز می‌شود. با زدن دو گره، این قایق دو رنگ را محکم می‌کنیم.
- ترمیم گلیم بافی با قایق تک رنگ: استفاده از قایق به عنوان یک نوع سربند در ترمیم گلیم، معمولاً برای فرش‌هایی که ریشه‌های آنها سالم است اما مقاومت خود را از دست داده‌اند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سربند پس از گره‌ها در سر فرش قرار می‌گیرد و نخ خامه به همان رنگ ساده بافی آخرین روش بافت را انتخاب می‌کنیم و آن را به صورت دورتا و وزیر در می‌آوریم.
انواع نقش های گلیم
در کارگاه‌ها و مناطقی که امکان پیاده‌کردن طرح روی نقشه وجود دارد، نقشه‌های گلیم معمولاً بر روی صفحات مشبک طراحی شده و سپس با قلموهایی که موک آنها پهن است (نوک تیز نباشد) به رنگ دلخواه طرح به قطعات کوچک در دسترس بافنده منتقل می‌شود. برای استحکام و دوام طرح، آن را روی فیبر یا تخته سه لایه چسبانده و روی طرح معمولاً یک لایه روغن برای ثبات رنگ افزوده می‌شود. تعداد نخ‌های چله بر اساس تعداد خانه‌های افقی نقشه مشخص می‌شود و این از سنن گلیم بافی است.
انواع دستگاه‌های بافت گلیم: در کل، دستگاه‌های بافت گلیم به چهار نوع تقسیم می‌شوند:
- گلیم ساده باف
- گلیم چرخی باف
- جاجیم باف
- گلیم سوزنی (سوماک)
ترمیم بالا زدگی در قالی‌ها
بالا زدگی به افزایش طول قالی نسبت به رج شمار یا نقشه اصلی گفته می‌شود، که ممکن است ناشی از عوامل مختلف باشد. این اشکالات شامل گل‌ها و نگاره‌های کشیده تر و درازتر نسبت به رج شمالی است. این مشکل به دلیل ضخامت بیش از حد خامه‌ها، نخ‌ها و پود نسبت به رج شما، متراکم بودن چله‌ها نسبت به رج شمار قالی، شل بودن چله‌ها، عدم یکنواختی در کوبیدن پودها، تعویض بافنده و استفاده از دفه و دار نامناسب، ناهنجاری در فشردگی پس از تخته کوب کردن و… ایجاد می‌شود.
برای برطرف کردن بالا زدگی، ابتدا قالی با دستگاه کشیده و سپس به دستگاه دارکشی تخته کوبانده می‌شود. پس از این مرحله، با کوبیدن دفه مخصوص بر روی رج‌های بافته شده، فشردگی ایجاد شده و بالا زدگی کاهش می‌یابد. این روش ممکن است بالا زدگی را کاملاً از بین ببرد، اما شست و شو دوباره نیز توصیه می‌شود.
ترمیم قالی‌های کیسه دار
کیسه دار شدن در قالی به دلایل مختلفی نظیر مدور نبودن سر دار و زیر دار هنگام بافت، وجود پرزها یا اشیاء اضافی در زیر دار، عدم مهارت بافنده در پایین کشی، تراکم چله‌ها هنگام عمل ساده بافی و استفاده از مواد مصنوعی نامناسب ایجاد می‌شود. برای رفع این عیب، قالی تحت فشار قرار می‌گیرد و یا تخته کوبانده می‌شود. در این مرحله، با دار آویخته شده یا تخته کوبی، قالی تراز می‌شود و پس از دارکشی یا تخته کوب کردن، قالی اصلاح می‌شود. برخی از مشکلات کیسه دار در قالی‌های بافته شده با مخلوط الیاف مصنوعی با دارکشی بر طرف نمی‌شود، ولی برخی از قسمت‌های شکافته می‌توانند با بافت مجدد و اصلاح رفع شوند.
شیوه‌های محکم کردن قالی در کارگاه
محکم کردن قالی در کارگاه یک فرآیند حیاتی است که به استحکام، دوام، و زیبایی قالی کمک می‌کند. در ادامه روش‌های مختلف برای محکم کردن قالی را بررسی می‌کنیم:
- تخته کوبی: قالی به دستگاه تخته کوب گردانده می‌شود. با استفاده از دفه یا سایر ابزارها، به طور مرتب و متناسب به قالی ضربه زده می‌شود. این فرآیند فشردگی را افزایش می‌دهد و قالی را محکم‌تر می‌کند.
- دستگاه کشیده: قالی به دستگاه کشیده مناسب منتقل می‌شود. با اعمال فشار و کشیدن، قالی از هم تراکم می‌یابد و محکم‌تر می‌شود.
- تراز کردن با دفه: با دفه، قالی تراز می‌شود. دفه به طور همگانی روی قالی فشار زده می‌شود تا رج‌ها به هم چسبیده و محکم شوند.
- استفاده از وزنه‌ها: وزنه‌های سنگین روی قالی قرار داده می‌شوند. این وزنه‌ها باعث فشردگی و محکم شدن قالی می‌شوند.
- تخته کوب و دارکشی: با استفاده از تخته کوب، قالی کوبیده می‌شود. سپس با دارکشی، قالی تراز و محکم می‌شود.
- استفاده از دسته کوب: دسته کوب یا چکش با حواله مناسب برای فشردن و تراز کردن قالی به کار می‌رود.
- استفاده از دستگاه نوار کوب: این دستگاه‌ها برای کوبیدن نوارهای قالی به منظور افزایش استحکام و فشردگی به کار می‌روند.
- استفاده از ملحقات و دستگاه‌های خاص: برخی از کارگاه‌ها از دستگاه‌ها و ملحقات خاص برای محکم‌تر کردن قالی‌ها استفاده می‌کنند که به‌صورت خودکار عمل محکم‌کنندگی را انجام می‌دهند.
هر یک از این روش‌ها ممکن است به تناسب نوع و جنس قالی و شرایط کارگاه متغیر باشد. به عنوان نتیجه، بافندگان ماهر و کارگران تجربه‌دار معمولاً ترکیبی از این روش‌ها را برای بهبود استحکام و زیبایی قالی‌ها به‌کار می‌گیرند.
سخن نهایی
در این مقاله، به تعمیرات و ترمیم گلیم، انواع دستگاه‌های گلیم بافی، و شیوه‌های محکم کردن قالی در کارگاه پرداختیم. تعمیر و ترمیم گلیم نه تنها به حفظ ارزش تاریخی و هنری این آثار ارزشمند کمک می‌کند بلکه زندگی طولانی‌تری به آنها می‌بخشد.
همچنین، دستگاه‌های گلیم بافی از اهمیت بسزایی برخوردارند و نقش اساسی در بهبود کیفیت و سرعت تولید گلیم دارند. در پایان، روش‌های محکم کردن قالی نقش مهمی در افزایش دوام، زیبایی، و استحکام قالی‌ها ایفا می‌کنند. با ترکیب دقیق این عناصر، می‌توان به حفظ و ارتقاء هنر گلیم بافی پرداخت و این هنر را به ارثیه‌ای برای نسل‌های آینده تبدیل نمود.
سوالات متداول
- آیا ترمیم گلیم به معنای از بین بردن اصالت آن است؟
خیر، ترمیم گلیم هدف از بین بردن اصالت نیست؛ بلکه این فرآیند به منظور حفظ و بازسازی گلیم‌های آسیب‌دیده و فرسوده صورت می‌گیرد. با استفاده از تکنیک‌های حرفه‌ای، ترمیم گلیم به نوعی ارتقاء و بهبود ظاهر و کیفیت این آثار هنری را برعهده دارد. - آیا تمامی دستگاه‌های گلیم بافی مناسب برای هر نوع گلیم هستند؟
خیر، دستگاه‌های گلیم بافی متناسب با نوع و سبک گلیم ممکن است متفاوت باشند. برخی دستگاه‌ها برای گلیم‌های سنتی و دستبافت، درحالی‌که دیگران برای گلیم‌های صنعتی و مدرن طراحی شده‌اند. انتخاب دستگاه صحیح به ویژگی‌های گلیم و هدف بافت بستگی دارد. - چرا شیوه محکم کردن قالی در کارگاه اهمیت دارد؟
شیوه محکم کردن قالی در کارگاه اهمیت دارد زیرا این فرآیند به تقویت ساختار قالی، افزایش دوام آن، و ارتقاء زیبایی و استحکام کار نیاز دارد. با استفاده از روش‌های مختلفی مانند تخته کوبی، دستگاه کشیده، و استفاده از وزنه‌ها، می‌توان قالی را به شکلی کیفی و با دوام تر به اتمام رساند.